Sabahajdin Cena
“Mos e ndy fjalën, biro, se pastaj
Kot e ke t’falesh para lterit të saj!”
Krijuesi ynë i madh, dhe një emër tashmë i njohur në fushën e krijimtarisë letrare, Azem Shkreli, mbi të cilin hetoheshin dhe sot hetohen ndikimet dhe përkimet me poezinë e Martin Camajt, me fjalën e folur dhe të shkruar, ka raport kulti ndaj fjalës, dhe me po këtë raport e vendos edhe në panteonin e kulteve tona fjalën poetike, krahas me gurin, me ujin, me drurin me zjarrin, me mikun, me pushkën, me varrin, me atin, me vatrën e penatëve e me kulte të tjera.
Me këtë krijim të parë të zanafillës së njeriut, pra, me fjalën, ky poet shtegton deri në frymën e fundit; edhe kur hesht, edhe kur shkruan, edhe kur dërgon mesazhe si në “Biblën e heshtjes”, ose kur dëgjon “Këngën e hutinit” edhe kur nxirrte fjalë prej cikojve e cikalëve të alpeve, pra edhe kur e dinte një fjalë prej guri. Pra, është fjala e thënë dhe e pathënë, fjala dhe heshtja, fjala dhe shkëmbi, “çile gur gojën!”
Temën bosht të këtij takimi, e shohim si përpjekje që ta trajtojmë krijimtarinë letrare të poetit që hapi shtegun me “Bulzat” e pastaj i takoi “Engjëjt e rrugëve” për t’u përfytur me “Karvanin e bardhë” duke zbuluar “Fosilet” e kundruar mbi “Varrin e qyqeve” dhe përherë i gurtë dhe i fortë si shkëmb graniti me një fjalë prej guri, me porosinë e shquar të kësaj përmbledhjeje që është porosi e famshme dhe lajtmotiv pothuajse në tërë krijimtarinë letrare të Azem Shkrelit.
Fjala, si lëndë e parë e krijimit dhe e ekzistencës njerëzore dhe poetike, është diçka e shenjtë, është kult prandaj edhe gjendet nën pushtetin e tabusë duke ruajtur fuqinë magjike; pra është ajo që mund të të kënaqë, por edhe të të gjymtojë e të lë shkatërrojë, sipas formulës së tabusë: “Mos e bëj këtë e këtë se do të të ndodhë kjo e kjo!” dhe “Bëjë këtë e këtë, që të të ndodhë kjo e kjo!” siç e pati formuluar etnologu dhe kulturologu Theodor Frajzer në “Degën e artë”.
Së këndejmi, duke e matur mirë e mirë fjalën, krijuesi ynë përherë është edhe më i matur dhe më gjakftohtë, nuk e ha fjalën e gatshme, por e përtyp shumë herë sipas poetikës së gnomës “Tri herë mendo, e një herë fol!”
“Nuk di,
A unë rri shtrembër,
A bota shtrembër më rri?!”
Së këndejmi del se për Azem Shkrelin, poezia është gjithçka dhe është jetë, prandaj edhe fjala e vendosur në një strukturë të tekstit e në një sistem të caktuar poetik, bëhet pjesë e jetës dhe del si refleksion i anës së brendshme të unit krijues e të unit të marrësve të mesazhit poetik.
Pra, “Fjalën mos e ndy!” ajo është nën tabu prandaj nderimi të sjellë dobi, ndërsa shkelja e tabusë të çon në theqafje: “Azem Shkreli është poet i ideve dhe i gjykimit, poet i cili sintetizon në mënyrë harmonike urtësinë dhe mençurinë popullore me reflekset dhe gjykimet intelektuale”[1] dhe se “Poezia e Azem Shkrelit nuk shkëlqen nga fjala e vetmuar, ajo shkëlqen nga dinamika e kombinimeve, nga shkathtësia e lidhjeve të panatyrshme, nga përmbysjet e kuptimeve, shmangiet stilistike dhe kontekstualizmet individuale”[2].
Pra, fjala mbetet kult dhe simbol i kultit, po poeti? – Poeti del një luftëtar i denjë që për armë ka vetëm fjalën duke na kujtuar sentencën latine “Sa plagos arma, plagos edhe fjala”, ku vargu është shpirt i poetit, varri trupi i tij, e vdekja del me një parafrazë apo parafrazim me eufemizëm “Një darkë për nënën tokë!”
Aplituta e kultit të fjalës në vargjet e Azem Shkrelit lëviz prej “E di një fjalë prej guri” e deri te heshtja në përmbledhjen “Nga bibla e heshtjes” dhe e këtillë i del fjala me një “daltë-fjalë” në dorë si daltën, e në gojë si mjaltin, edhe kur i këndon idolit të tij “Martin Camajt, sepse fjala e zgjon edhe njeriun nga gjumi, por edhe të vdekurin nga varri:
“A e din, djalë, shka m’ki pas thonë?!”,
e kundërta e saj, pra heshtja, në frymën e poezisë gojore sajon binomin homeopatik, apotropeik dhe profilaktik: “Dy veta e prishin muhabetin në odë. Njoni osht’ aj qi nuk din send dhe flet, e tjetri osht’ aj që din shum’ e hesht!” Këtë maksimë të njohur nga Anton Çetta e pati mësuar mirë Azem Shkreli edhe prej të parëve rugovasë, prandaj edhe e nderon fjalën, e kursen atë, i frikësohet fjalës së dhënë; ajo është e shenjtë, ndriçon errësirën, është gur i kështjellave të veçanta dhe armë që në çdo çast mund ta vrasë kundërshtarin.
Pra, fjala në poezinë e Azem Shkrelit del krijesë shpirtërore: “Me këtë kult, poeti përpiqet t’i zëvendësojë kultet ekzistuese të cilët me kohë e kanë humbur kuptimin e tyre duke u kthyer në qëllim për vete, duke u tjetërsuar nga ai që i ka krijuar, nga njeriu”[3]. Pra, edhe kulti i fjalës do të ishte kulti i parë dhe i fundit në botën njerëzore, apo do të ishte kulti mbi kultet[4], “i vetmi mbi të cilin do të duhej të betohej njeriu:
“Ve dorën dhe betohem
Në kokë të fjalës e në gur”[5].
Apo:
“E tash, vëne dorën në zemër dhe
Pyete vetën:
A ka vdekje më të mirë se
Me vdekë për liri?!
siç shkruante me dorë në zemër edhe Fahredin Gunga që në “Pëshpëritjet e mëngjesit” nuk u largohej shumë besimeve për fjalën dhe mbrojtjen e saj pasi që është kult dhe i nënshtrohet rregullave të tabusë.
Sipas vargjeve të Azem Shkrelit, fjala, sikurse edhe kultet e tjera, është pjesë e panteonit dhe ka altarin e vet. Përpjekjet e poetit shkojnë në drejtimin e kërkesës së mundësive për t’i gjunjëzuar të gjitha refleksionet e përkohshme e krahas tyre edhe të gjitha lajthitjet:
“Në hiret e tij,
E di mirë, e di.
M’tallin dhe lajthime që ndoshta s’i zura.
Po të kishte kohë
Edhe ndonjë trohë
Para lterit t’ fjalës n’ dy gjunjët i vura”[6].
Pra, si shenjtëri dhe vend i shenjtërisë, altari i kultit, sikurse edhe të gjitha vendet e shenjta, vende kulti, duhet të jetë i papërlyer, i pandyrë, i mirëmbajtur dhe shumë i pastër, prandaj edhe imperativi i Shkrelit del se fjalëve e frazave përherë duhet shkundur pluhurin, e nëse jo atëherë poeti gjendet para çështjes hamletiane; në një pozicion të këtillë mbetet edhe Azem Shkreli:
“Nuk po e di, për zotin, për kokë të fjalës,
Të mbytem në det a të Bajramcurrem në male.”[7]
Në poezinë e Azem Shkrelit fjala dhe gjuha janë objekte të estetikës, madje jo vetëm fjala, por çdo njësi e saj duke u nisur prej tingullit e rrokjes e deri te fjala e togfjalëshi, si njësitë e vargut që këtu nuk janë më në funksione leksikore, por estetike.
Edhe vetë fjala sajon hallkat e fjalëve çelës të vargut shkrelian, por edhe në prozë ku fjala oscilon ndërmjet të thënës dhe të pathënës, pra heshtjes dhe fjalës së ndikuar nga “Bibla”: fjala është e parë dhe krijimtari e parë, prandaj e këtillë edhe mbetet duke i paraprirë ose duke e shoqëruar botën e vërtetë, sepse edhe transmetimi i çdo besimi njerëzor bëhet përmes fjalës, prandaj edhe në vargjet e Azem Shkrelit, fjala është e parë dhe e fundit, ndërlidhet me lindjen, me jetën dhe me vdekjen; për fjalën e dhënë, fjalën e pranuar dhe fjalën e bërë si në krijimet e fazës së parë, “Bulzat” dhe “Engjujtë e rrugëve”, si në fazën e dytë “E di një fjalë prej guri” dhe “Nga bibla e heshtjes” ashtu edhe në fazën e tretë që njëherit është edhe fazë më e gjatë e opusit shkrelian, kulti i fjalës është lajtmotiv i të gjitha rrafsheve shprehëse kuptimore.
Edhe në vjershën “Grevë” që është pjesë e biblës së heshtjes, e filozofisë së heshtjes, e stoicizmit të formuar e të kalitur nëpër shekuj e shkrepa, Shkreli është i ngjizur me fjalën, por këtu me fjalën të cilën nuk e thotë, pra me të pathënën:
“Më kot i rrah
Muret e heshtjes sime
Duhe e fjalës që s’them.”[8]
Në këto pjesë të poezisë fjala është e rrethuar, është e fortifikuar ndërmjet katër mureve, që simbolizojnë heshtjen. Mirëpo, poeti i kundërvihet fjalës kur ka parasysh se në botë ka keqpërdorues të fjalës, shkelës të fjalës dhe humbjen e vlerës përballë antivlerave me të cilat qe i rrethuar edhe Azem Shkreli qysh në kohën kur e bekoi “Baladën në gur” përballë një shkëmbi në “Grykën e Carralevës” e deri te baladat e fundit, poezitë me tone elegjiake, nëpër të cilat poeti nuk ndalet për ta kërkuar “Tapinë e gjyshit jetik” edhe kur u nda përgjysmë zemra e kësaj bjeshke, por edhe sot e kësaj dite.
[1] A. Vinca, Orët e poezisë. Rilindja, Prishtinë 1990, f. 224.
[2] B. Çapriqi, Simboli dhe rivalët e tij. PEN Qendra e Kosovës, 2005 f. 165.
[3] S. Bytyçi, Fjalë prej guri (Vepra letrare e Azem Shkrelit), Instituti Albanologjik, 2010 f. 107.
[4] S. Bytyçi, po aty.
[5] A. Shkreli, Kënga e hutinit. “Rilindja” 1986, f. 23.
[6] A. Shkreli, E di një fjalë prej guri, “Rilindja”, Prishtinë 1969, f. 84.
[7] A. Shkreli, Lirikë me shi, “Rilindja”, Prishtinë 1994f. 30.
[8] A. Shkreli, Nga bibla e heshtjes, “Rilindja”, Prishtinë 1975, f. 10.
Dërgoi për publikim, Anton Nikë Berisha, poet dhe shkrimtar
